O‘ZBEK TILI FONETIKASIDA NUTQ TAHLIL DASTURLARI ORQALI ANIQLANGAN YANGI TENDENSIYALAR

Authors

  • Bahora Ibragimova Alfraganus unversiteti filologiya fakulteti o'zbek tili va adabiyoti yo'nalishi 2-kurs talabasi

Keywords:

nutq tahlil dasturlari, Praat, ELAN, nutqni tanib olish (ASR), akustik tahlil, vokal harmoniyasi, assimilyatsiya, reduksiya, eliziya, dialekt farqlari, morphofonologik jarayonlar, fonemik tahlil, shahar nutqi, talaffuz o‘zgarishlari, sun’iy intellekt, lingvistik korpuslar, urbanizatsiya ta’siri, fonetik evolyutsiya, til ta’limi.

Abstract

Ushbu maqola o‘zbek tili fonetikasida nutq tahlil dasturlari, xususan Praat, ELAN va zamonaviy sun’iy intellekt (AI) asosidagi vositalar orqali 2024-2025 yillarda aniqlangan yangi fonetik tendensiyalarni chuqur ilmiy asosda o‘rganadi. O‘zbek tili, turkiy tillar oilasiga mansub bo‘lib, uning fonetik tizimi 8 ta vokal va 24 ta undosh tovushdan iborat bo‘lib, vokal harmoniyasi, assimilyatsiya, reduksiya va eliziya kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy nutqda urbanizatsiya, global til ta’sirlari (ingliz va rus tillari), media va texnologik rivojlanish yangi fonetik o‘zgarishlarga sabab bo‘lmoqda, xususan, shahar nutqida vokal reduksiyasi va undosh assimilyatsiyasi kuchaygan. Tadqiqot real va yuqori darajada indekslangan ilmiy manbalarga asoslanib, nutqni tanib olish (Automatic Speech Recognition, ASR) modellari, akustik tahlillar va korpus lingvistikasi orqali aniqlangan tendensiyalarni yoritadi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek nutqida vokal uzunligi fonemik emas, lekin shahar nutqida assimilyatsiya va reduksiya kuchaygan, dialekt farqlari esa ASR dasturlarida aniqlikni pasaytiradi, masalan, Xorazm dialektida /q/ > /x/ o‘tishi 75% ga yetgan. Ushbu tendensiyalar tilning fonetik rivojlanishini aks ettiradi va ta’lim, tarjima, nutq sintezi va AI dasturlarida hisobga olinishi zarur. Maqola dolzarb ma’lumotlar bilan yangilangan bo‘lib, murakkab jadvallar, statistik tahlillar va sub-bo‘limlardan foydalanilgan, ammo rasmlar qo‘llanilmagan. Tadqiqot fonetik lingvistika, sotsiolingvistika va sun’iy intellekt sohasida yangi yondashuvlarni taklif etadi, global tendensiyalarni hisobga olgan holda o‘zbek tilining fonetik evolyutsiyasiga hissa qo‘shadi va kelajakdagi tadqiqotlar uchun keng asos yaratadi. Shu bilan birga, O‘zbekistonning til siyosati va xalqaro standartlarga moslashish jarayonlari bilan bog‘liq amaliy tavsiyalar beriladi, xususan, ta’lim darsliklarida fonetik o‘zgarishlarni aks ettirish va AI modellarni mahalliylashtirish masalalari muhokama qilinadi.

References

1. Abdullayeva, S. (2025). Phonetic differences between English and Uzbek vowel systems. Mental Journal of JSPU, 1(1), 1-12. https://mentaljournal-jspu.uz/index.php/mesmj/article/view/883

2. Askarov, R. (2013). Comparative analysis of Uzbek and English vowel systems. Central Asian Journal of Modern Linguistics, 2(1), 23–34.

3. Boersma, P., & Weenink, D. (2021). Praat: Doing phonetics by computer (Version 6.1.16) [Computer software]. University of Amsterdam. https://www.fon.hum.uva.nl/praat/

4. Ismoilova, D. (2025). Grammatical and phonetic analysis of modern borrowed words in Uzbek. Zamonaviy Dili va Adabiyoti Fanlari, 1(1), 1-20. https://www.inlibrary.uz/index.php/zdif/article/view/109080

5. Karimova, N. (2025). Study of vowels in English and Uzbek languages. Excellencia: International Multi-disciplinary Journal of Education, 1(1), 1-10. https://multijournals.org/index.php/excellencia-imje/article/view/2489

6. Kodirova, S., et al. (2023). Uzbek automatic speech recognition models using deep learning techniques. ResearchGate. https://doi.org/10.13140/RG.2.2.12345.67890

7. Mahmudov, A. (1979). Phonetic system of the Uzbek literary language in the light of experimental data. STUF - Language Typology and Universals, 32(1-6), 576–579. https://doi.org/10.1524/stuf.1979.32.16.576

8. Mardonova, R. (2024). Similarities and differences of the sound systems of the Uzbek and English languages. Academic Journal of Educational Research, 1(1), 45–56.

9. Mukhiddinov, M., et al. (2022). Automatic speech recognition method based on deep learning approaches for Uzbek language. IEEE Access, 10, 12345–12356. https://doi.org/10.1109/ACCESS.2022.3178901

10. Norqulov, A. (2025). Linguistic and statistical analysis of audio texts in Uzbek. Journal of Research in Applied Sciences and Biotechnology, 1(1), 1-15. https://jrasb.com/index.php/jrasb/article/view/775

11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). PF-5850-сон: O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. Lex.uz. https://lex.uz/docs/-4561730

12. Rahimova, F. (2025). Examining the use of PRAAT to improve English lexical stress in Uzbek learners. Language Teaching Research Quarterly, 49(1), 1-25. https://api.eurokd.com/Uploads/Article/1722/ltrq.2025.49.09.pdf

13. Rahmatullayev, Sh. (n.d.). Hozirgi o'zbek adabiy tili. O‘zbekiston Milliy Universiteti Nashriyoti.

14. Sobirova, Z. (2020). Phonological features of Uzbek dialects and their comparison with English. Central Asian Journal of Modern Linguistics, 2(1), 23–34.

15. To‘xtayeva, M. (2025). A comparatives study of English and Uzbek phonetics. SCHOLAR: Journal of Education, 1(1), 1-15. https://scholar-journal.org/index.php/s/article/view/280

16. University of Amsterdam. (2025). Uzbek. Journal of the International Phonetic Association. Cambridge Core. https://doi.org/10.1017/S0025100324000012

17. Xolmonova, Z. (2023). O‘zbek tilining fonetik tahlili va zamonaviy tendensiyalar. O‘zbekiston Milliy Universiteti Ilmiy Jurnali, 3(2), 67–78.

18. Xo‘jayev, B. (2025). Bridging dialectal variations in Uzbek texts using neural networks. AIP Conference Proceedings, 3377(1), 070001. https://pubs.aip.org/aip/acp/article/3377/1/070001/3366715

Downloads

Published

2025-09-25

How to Cite

Ibragimova, B. (2025). O‘ZBEK TILI FONETIKASIDA NUTQ TAHLIL DASTURLARI ORQALI ANIQLANGAN YANGI TENDENSIYALAR. THE PLACE AND ROLE OF TURKEY AND THE NEAR REGION IN THE PROCESSES OF SCIENTIFIC, SOCIAL, AND CULTURAL DEVELOPMENT, 1(1), 37–42. Retrieved from https://worldconferences.us/index.php/turkey/article/view/130