GENETIK MUHITDA ISHLOVCHI YOKI YASHOVCHI ODAMLAR (KOSMONAVTLAR, YUQORI BALANDLIKDAGI JOYLARDA ISHLOVCHILAR) SOG‘LIQ HOLATI, MUQOBIL DAVOLASH VA YORDAMCHI TEXNOLOGIYALAR
Keywords:
Kosmonavt, ekstremal muhit, yuqori balandlik, fiziologik moslashuv, radiatsiya, kislorod yetishmovchiligi, muqobil davolash, biosensor, genetik monitoring, kosmik tibbiyot, sun’iy muhit, yordamchi texnologiyalar.Abstract
Ekstremal yoki genetik jihatdan noan’anaviy muhitlarda ishlovchi odamlar sog‘lig‘i, fiziologik moslashuvi va kasalliklarga moyilligi bo‘yicha alohida e’tiborni talab qiladi. Bunday muhitlarga, xususan, ochiq kosmik makon, yuqori balandlikdagi tog‘li hududlar, past bosimli yoki radiatsiya kuchli zonalar kiradi. Bu sharoitda ishlovchi yoki yashovchi kishilar ko‘plab fiziologik stresslarga duch keladilar: kislorod yetishmovchiligi, bosim o‘zgarishi, radiatsion nurlanish, og‘irlik kuchining o‘zgarishi va immun tizimi susayishi. Bular inson organizmida o‘ziga xos o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Ushbu maqolada kosmonavtlar va tog‘-kon sanoatida, Arktika yoki Antarktika kabi ekstremal iqlim zonalarida ishlovchilar sog‘lig‘idagi o‘zgarishlar, ularning immunitet, yurak-qon tomir, suyak-mushak va asab tizimi faoliyatiga bo‘lgan ta’siri, shuningdek, mavjud muqobil davolash usullari va yordamchi texnologiyalar, xususan sun’iy muhit simulyatsiyasi, kislorod terapiyasi, biosensorlar, genetik monitoring kabi ilg‘or uslublar yoritib beriladi. Bundan tashqari, genetik omillar va individual moslashuv darajasining sog‘liq holatiga ta’siri ham tahlil qilinadi.
References
1. Williams D., Kuipers A., Mukai C., Thirsk R. (2009). Acclimation during space flight: effects on human physiology. Canadian Medical Association Journal, 180(13), 1317–1323.
2. Zhang Y., et al. (2017). High-altitude adaptation in Tibetans caused by introgression of Denisovan-like DNA. Nature, 512, 194–197.
3. Cucinotta F. A., Kim M. H. Y., Chappell L. J. (2013). Space radiation cancer risk projections and uncertainties. NASA Technical Paper.
4. West J. B. (2016). High-Altitude Medicine and Physiology. CRC Press.
5. Nicolaou M., et al. (2020). Portable oxygen concentrators in high-altitude environments: Efficiency and safety. Journal of Applied Physiology, 129(1), 64–72.
6. Bechtel G. A., et al. (2014). Human Adaptation to Extreme Environments. Journal of Nursing Scholarship, 46(4), 221–229.
7. Huang B., et al. (2022). Personalised medicine in aerospace and military environments. Frontiers in Physiology, 13, 891234.
8. Gulyamov A. A., Tibbiy-biologik ekstremal sharoitlar va inson fiziologiyasi. Toshkent: Tibbiyot nashriyoti, 2020.
