O‘ZBEK IMLOSI VA TALAFFUZI O‘RTASIDAGI TAFOVUTLARNI FONETIK JIHATDAN QAYTA KO‘RIB CHIQISH

Abstract

O‘zbek tili ortografiyasi (imlosi) va talaffuzi (fonetikasi) o‘rtasidagi farqlar tilshunoslikning muhim masalalaridan biri bo‘lib, bu farqlar tilning dialektal xilma-xilligi, tarixiy o‘zgarishlar, alifbo reformalari, madaniy ta’sirlar va geografik omillar natijasida yuzaga keladi. Ushbu maqola o‘zbek tilining fonetik jihatdan imlo va talaffuz o‘rtasidagi tafovutlarni chuqur va keng ko‘lamli tahlil qiladi, shu jumladan undosh va unlilarning ortografik ifodalanishi, assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayonlari, dialektal farqlar (shimoliy, janubiy va o‘zbekistoniy o‘zbek tillari), ularning zamonaviy lotin alifbosidagi aks etishi, shuningdek, kirill va arab alifbolaridagi eski variantlari. Tadqiqot maqsadi – ushbu tafovutlarni batafsil tasniflash, ularning asosiy sabablarini aniqlash, til o‘quvchilari, chet tillarni o‘rganuvchilar, nutq sintezi va tan olish tizimlari, tarjima dasturlari, ta’lim metodlari va madaniy merosni saqlash uchun amaliy ta’sirini batafsil baholash hamda takomillashtirish yo‘llarini taklif etish. Materiallar va usullar bo‘limida o‘zbek tilining 3000 dan ortiq so‘z va jumlalari, shuningdek, dialektal korpuslar (masalan, shimoliy va janubiy o‘zbek, shuningdek, afg‘on o‘zbek variantlari), nutq yozuvlari va fonetik bazalar tahlil qilingan. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek tilida imlo va talaffuz o‘rtasidagi farqlar 25-55% hollarda kuzatiladi, masalan, “o‘” va “o” unlilarining talaffuzdagi o‘xshashligi yoki farqi (fonetikada /ɵ/ va /ɔ/), “g‘” va “gh” digraflari (/ʁ/ yoki /ɢ/), assimilyatsiya (masalan, “kitobxon” talaffuzida “p” o‘rniga “b” yoki “x” o‘zgarishi), dissimilyatsiya va metatezis jarayonlari, shuningdek, dialektal variantlarda “suv” so‘zining [sʊv] yoki [suː] talaffuzi. Muhokamada tafovutlarning turlari (fonetik, morfologik-fonetik, dialektal, leksik-fonetik va sintaktik-fonetik) batafsil ko‘rib chiqilgan, ularning chastotasi, ta’siri va global solishtirmalari jadval hamda diagrammalarda aks ettirilgan. Bundan tashqari, ingliz, rus, turk va qozoq tillari bilan batafsil solishtirish, shuningdek, global fonetik tadqiqotlardagi zamonaviy tendensiyalar (masalan, AI asosidagi nutq modellari) muhokama qilingan. Xulosada, o‘zbek imlosini fonetikaga maksimal darajada moslashtirish, dialektal standartlashtirish, ta’lim dasturlarini takomillashtirish, fonetik orfografiya tizimini ishlab chiqish va xalqaro hamkorlikni kuchaytirish tavsiya etilgan. Ushbu tadqiqot o‘zbek tilshunosligining ilmiy dolzarbligini yuqori darajada ta’minlaydi, chunki bu farqlar til o‘rganish jarayonida interferensiyaga, nutq sintezi va tarjima tizimlarida xatolarga, ta’lim samaradorligiga va madaniy identifikatsiyaga ta’sir qiladi, shuningdek, past resursli tillar uchun fonetik modellarni rivojlantirishga, global lingvistik adolatni ta’minlashga va Turk tillari oilasidagi o‘xshash muammolarni hal qilishga hissa qo‘shadi. Tadqiqot natijalari nafaqat o‘zbek tiliga, balki boshqa Turk, Slavyan va Indo-Yevropa tillariga ham qo‘llanilishi mumkin, bu esa tilshunoslikdagi yangi yondashuvlar va texnologiyalarga asos bo‘ladi. Ushbu ishning amaliy ahamiyati ta’limda fonetik mashqlar, nutq terapiyasi va sun’iy intellekt tizimlarida ko‘rinadi, shuningdek, o‘zbek tilining global platformalarda to‘g‘ri ifodalanishini ta’minlaydi.